خجالت : خوب ، بد ، متفاوت . چالش های خجالتی بودن

خجالت حالتی گذرا از دستپاچگی و سرآسیمگی ناگهانی و احساس آزردگی خاطر است و در اثر رویدادهایی تجربه می­‌شود که خطر ارزیابی ناخواسته از سوی ناظران فرضی یا حقیقی را افزایش می­‌دهند. به بیان دیگر هیجان خجالت زمانی رخ می­‌دهد که «خود» فرد به طور ناگهانی و ناخواسته در معرض قضاوت دیگران قرار بگیرد.

تفاوت خجالت با شرم و کمرویی:

خجالت از این نظر که هیجانی است وابسته به قضاوت اجتماعی ارتباط نزدیکی با شرم و کمرویی دارد، اما تفاوت­های مهمی نیز با آن­ها دارد.

خجالت به روشنی یک هیجان گذراست، اما کمرویی یک حالت خلقی بادوام­تر است. کمرویی با نگرانی و ترس هشیارانه نسبت به طرد شدنی مشخص می­‌شود که هنوز اتفاق نیافتاده، و از این نظر یک «حالت خلقی آینده‌­نگر» است، در حالی که خجالت یک پاسخ ناخوانده‌­ی تند و تیز به تهدید واقعی و کنونی است.

شرم هم هیجانی است که از تخطی واقعی ناشی می­‌شود، اما شدت و ناخوشایند بودن آن به مراتب بیشتر از خجالت است. خجالت حالتی از آشفتگی ساده‌­لوحانه را موجب می‌­شود، در حالی که شرم با احساس نفرت و کینه و تحقیر نسبت به عملی که از فرد سرزده همراه است. هیجان خجالت نسبت به شرم و کمرویی کمتر آزارنده است. برخلاف شرم و کمرویی که موجب کناره­‌گیری از جامعه و اقدام به رفتارهای مخرب می‌­شوند، هیجان خجالت پاسخ‌­های بخشش و خشنود کردن دیگران را برمی‌­انگیزد.

پیش‌­ آیندها:

بیشتر مواقع خجالت زمانی تجربه می­‌شود که فرد یک هنجار مربوط به رفتار، مدنیت، کنترل خویشتن یا دلپذیر بودن را به واسطه­‌ی یک خطای ذهنی، بی دست و پایی یا از دست دادن کنترل امور زیر پا بگذارد. نکته‌­ی مهم این است که هیجان خجالت همواره وقتی رخ می‌­دهد که افراد دیگری در صحنه حاضر باشند.

خجالت تقریباً هیچ­گاه در غیاب حضار بیرونی رخ نمی‌­دهد، و تنها زمانی این حالت ممکن است که ادراک حضور یا قضاوت عنقریب دیگران صورت گرفته باشد (مانند وقتی که بدانیم دوست­مان تا چند لحظه دیگر وارد اتاق می­‎شود). پیش ‎­آیندهای خجالت در فرهنگ­های بسیاری مورد بررسی قرار گرفته و در همه­‎ی فرهنگ­ها مواجهه‎­ی ناگهانی «خود» با قضاوت دیگران موجب خجالت می­‎شود.

خجالت : خوب ، بد ، متفاوت . چالش های خجالتی بودن

فیزیولوژی:

در هنگام تجربه­‎ی خجالت برخی تغییرات فیزیولوژیکی رخ می‌­دهد که عبارتند از بالا رفتن فشار خون، افزایش سطح کورتیزول در خون، افزایش ضربان قلب در ۱ دقیقه­‌ی اول تجربه‌­ی خجالت، سرخ شدن صورت (به دلیل انقباض رگهای پوست صورت؛ این واکنش از نظر تکاملی مفید است، زیرا صورت یکی از بهترین بخش­های بدن برای انتقال پیام­های غیرکلامی است) و افزایش فعالیت بخش­های میانی لوب پیش‌­پیشانی (مکانی که وظیفه‌­ی اندیشیدن به قضاوت­‌های دیگران را بر عهده دارد).

رفتارهای غیرکلامی:

هیجان خجالت جلوه­‌ی صورتی ویژه و منحصر به فرد ندارد، اما تغییرات چهره‌­ای موجود در آن به همراه رفتارهای بدنی، ویژگی یکتا و قابل تشخیصی به آن می­‌دهد که در تمامی فرهنگ­های دنیا شبیه به هم است. مطالعات نشان داده که طی ۵ ثانیه از شروع تجربه‌­ی خجالت (علاوه بر تغییرات فیزیولوژیکی) این رفتارهای غیرکلامی از جانب فرد صادر می‌­شود: دزدیدن نگاه (معمولاً به پایین و کمی سمت چپ)، لبخند خفیف، تلاش برای پوشاندن لبخند با گزیدن لب یا با دست، بیقراری و تغییر دادن ژست بدنی.

تفاوت‌­های فردی:

افراد در تجربه‌­ی خجالت در موقعیت­‌های مشابه با هم تفاوت دارند. واژه­‌ی خجالت‌­پذیری یا استعداد خجالت به آمادگی هر فرد برای تجربه خجالت گفته می‌­شود. دقت کنید که افرادی که خجالت­‌پذیری بالاتری دارند در موقعیت­های بیشتری احساس خجالت را تجربه می­‌کنند، اما این به معنی کمبود مهارت­های اجتماعی آن­ها نیست، بلکه این افراد حساسیت بیشتری نسبت به قضاوت و نظر سایرین دارند. افراد با استعداد خجالت بالا اولاً نسبت به نشانه‌­هایی که خبر از احتمال قضاوت دیگران می­‌دهند حساسیت زیادی دارند، و ثانیاً قضاوت و نظر واقعی دیگران را خیلی منفی­تر از آنچه در واقع هست، تصور می­‌کنند.

پاسخ­‌های تعاملی:

افراد در موقعیت‌­های خجالت­‌آور مختلف پاسخ‌­های رفتاری متفاوتی از خود نشان می‌­دهند. در در نزدیک به مواقع ابراز پیشمانی و عذرخواهی، مواقع شوخی و مزاح در زمینه‌­ی رفتار، مواقع ترک کامل صحنه، و مواقع ابراز خشم و پرخاشگری (زمانی که علت رویداد خجالت‌­آور به فرد یا شیء دیگری نسبت داده می‌­شود) دیده شده است.

واکنش دیگران:

هنگامی که هیجان خجالت از سوی فردی ابراز می‌­شود، معمولاً پاسخی که دیگران به آن می­‌دهند ابراز همدردی و بخشش است. این امر با افزایش سن بیشتر دیده می‌­شود، به طوری که بزرگسالان تمایل زیادی به نشان دادن حمایت در موقعیت­های خجالت­‌آور دارند. مشاهده‌­ی احساس خجالت در دیگران خصوصاً در بین بزرگسالان نشانه­‌ی مثبتی تلقی می‌­شود مبنی بر اینکه فرد خاطی خود متوجه اشتباهش هست و در صدد جبران برخواهد آمد.

بنابراین ابراز خجالت در موقعیت­های مناسب اثری به مراتب مثبت­‌تر از خونسردی و بی­‌تفاوتی دارد. با این حال باید توجه داشت که دو شرط برای آن­که خجالت واکنش مثبت دیگران را برانگیزد وجود دارد:

۱) ادراک مخمصه و گیر اجتماعی از جانب ناظران (یعنی ناظران هم باید متوجه باشند که هنجاری نقض شده و بیان خجالت مربوط به آن رویداد است، در غیر این صورت ابراز خجالت بیشتر واکنش بدبینی را در ناظران برخواهد انگیخت)

۲) تناسب شدت خجالت ابراز شده با موقعیت (ابراز خجالت به طور افراطی نتیجه‌­ی عکس خواهد داشت).

کارکرد خجالت

هنگام تجربه و ابراز خجالت چند پیام مهم رد و بدل می­‌شود:

(۱) فرد متوجه می‌­شود که کار نادرستی انجام داده و نظم اجتماعی را بر هم زده است.

(۲) فرد متوجه می‌­شود که این وضعیت ناخوشایند است و در صورتی که اقدام به جبران نکند ممکن است از سوی دیگران توبیخ شود.

(۳) دیگران متوجه می‌­شوند که خطایی که رخ داده عمدی نبوده و فرد خاطی منظور بدی از کار خود نداشته است. این پیام­ها باعث می‌­شوند مناسبات و پایگاه­های اجتماعی برقرار مانده و نظم اجتماعیحفظ گردد. برخی از متخصصان هیجان خجالت را مانند روغنی می­‌دانند که اجزای ماشین مناسبات اجتماعی را روان کرده و از اصطکاک بیش از حد آن­ها جلوگیری می­‎نماید.

مضرات خجالت

مضرات پیدایش «خود»

پیدایش تدریجی دستگاه درونی «خود» در انسان­ به او امکان درون­‌نگری، شناخت قضاوت و نظر دیگران، مقایسه‌­ی خود در گذشته، حال و آینده و برنامه­‌ریزی برای آینده را داد. اما همین «خود» موقعیتی را فراهم کرد که افراد به جای آن­که در اینجا و اکنون زندگی کنند، در گذشته یا آینده گرفتار شده، و در نتیجه به انواع گرفتاریها و بیماری­های روانی دچار شوند. خجالت بی­‌مورد از جمله مصادیق دلمشغولی و نگرانی بیش از حد به خود و نقایص خود است.

اثر نورافکن

انسان­ها به دلیل دلمشغولی خاصی که به خود دارند تصور می‌­کنند دیگران هم به همان اندازه که خودشان به جزئیات زندگی­‌شان توجه می‌­کنند، به آن­ها توجه دارند. به این خطای فکری اثر نورافکن می­‌گویند. اثر نورافکن بیانگر یک خطای منطقی است، زیرا مطالعات نشان داده که در عمل دیگران بسیار کم­تر از آن­چه که ما تصور می­‌کنیم متوجه تغییرات ظاهری ما می‌­شوند، اثر منفی عدم حضور ما در گروه‌­ها خیلی کم­تر از چیزی است که تصور می‌­کنیم، و حتی بسیاری از اوقات دیگران متوجه حضور یا عدم حضور ما هم نمی‌­شوند.

نگرانی افراطی نسبت به ارزیابی دیگران: نگرانی افراطی نسبت به ارزیابی دیگران معمولاً در افراد با خجالت­‌پذیری بالا دیده می‌­شود. این افراد معمولاً از فعالیت­‌های بالقوه پاداش‌­آور کناره‌­گیری می­‌کنند و توانایی‌­های خود را شکوفا نمی‌­کنند، که این به نوبه­‌ی خود منجر به پریشانی روانی (از جمله افسردگی) می‌­شود.

خجالت : خوب ، بد ، متفاوت . چالش های خجالتی بودن

خطای ادراکی شیشه­‌ای بودن:

خطای ادراکی شیشه­‌ای بودن یکی دیگر از خطاهایی است که از دلمشغولی بیش از اندازه نسبت به خود ناشی می­‌گردد، و به این معنی است که تصور کنیم دیگران احساسات و احوال درونی ما را به همان میزانی که خودمان تجربه می­‌کنیم، می‌­شناسند. به بیان دیگر، بعضی افراد هنگام تجربه خجالت تصور می‌­کنند وجود آن­ها مانند آکواریومی است که دیگران می­‌توانند تمام درونیات­شان را ببینند. این خطا به خصوص می­‌تواند شدت خجالت و ناراحتی را افزایش دهد، خصوصاً زمانی که فرد تصور کند صورتش خیلی سرخ شده است.

ترس نابه­‌جا از خجالت:

هیجان خجالت به خودی خود برای تعدیل مناسبات و حفظ نظم اجتماعی به وجود آمده است (و غالباً هم به این هدف دست می‌­یابد)، و نیازی به ترسیدن از آن وجود ندارد. اما به دلیل مواردی که در بالا ذکر شد و هم­چنین به دلیل تجربیات ناخوشایند قبلی از خجالت، بعضی افراد نسبت به تجربه خجالت ترس شدیدی را تجربه می­‌کنند.

ما معمولاً به دلیل احساس ناخوشایندی که هنگام خجالت داریم تصور می­‌کنیم دیگران کمتر از ما خجالت را تجربه کرده‌­اند، خطای ما را نخواهند بخشید و آن­ها را کمتر از آن­چه واقعاً هستند حمایتگر می­‌دانیم. در حالی که واقعیت چنین نیست و ضمناً هزینه­‌ی رویدادهای خجالت­‌زا در عمل بسیار کمتر از چیزی است که تصور می­‌کنیم.

مطالعات نشان داده که افرادی که ترس بیش از حد از خجالت دارند مشکلات و بیماری­های جنسی خود را کمتر گزارش می‌­کنند، از خرید و استفاده از کاندوم کمتر استفاده می‌­کنند، مشکلات مربوط به دستگاه دفع ادرار و مدفوع خود را پنهان می­‌کنند، خانم­‌ها کمتر تست سرطان سینه را انجام می­‌دهند و هم­چنین تجاوزهای جنسی به خود را کمتر گزارش می‌­کنند. بنابراین ترس نابه‌جا از خجالت می‌­تواند پیامدهای ناگواری برای این افراد به دنبال داشته باشد.

نتیجه‌­گیری

خجالت هیجانی است که در طول تاریخ برای حفظ نظم اجتماعی و جلوگیری از طرد اجتماعی تکامل یافته است. این هیجان در دنیای کنونی هم بسیاری از مناسبات و روابط را تسهیل کرده و سوء تفاهم­‌ها را برطرف می­‌نماید. ماهیت منفی و آزاردهنده‌­ی آن مانع از تکرار رفتارهایی می­‌شود که هنجارهای اجتماعی را به خطر می‌­اندازند. با این وجود، برخی از جنبه‌­های ذاتی انسان­ها به همراه برخی خطاهای شناختی می‌­تواند در تعامل با این هیجان پیامدهای نامطلوبی به همراه بیاورد. ترس بیش از حد از خجالت و حساسیت زیاد به قضاوت دیگران از جمله مواردی است که دقیقاً در جهت خلاف هدف اصلی این هیجان عمل کرده و مانع از برقراری روابط مطلوب اجتماعی و شکوفا شدن توانایی‌­های افراد می­گردد.