نوجوان و پیدایش هویت

دوره نوجوانی پرفراز و نشیب ترین دوره رشد هر انسان است که با تحولات فراوانی در زمینه های زیست شناختی، روان شناختی و اجتماعی همراه می باشد. در این دوره فرد به بلوغ می رسد و در پی کشف هویت خود می باشد. هر یک از این تغییرات می تواند یک عامل بحران زا برای نوجوان محسوب گردد .اهمیت این دوره به حدی است که برخی روان شناسان نوجوانی را دوران طوفان و فشار و برخی دیگر دوره تولد مجدد می نامند. نوجوان در این مرحله، تمایلات و خواهش های متضادی دارد و خودخواهی کودکانه را با نوع پرستی کودکانه درهم می آمیزد. دراین دوره، هویت یابی بدون شک یکی از مهمترین مسائل نوجوانی است که در صورت عدم مدیریت و تعامل صحیح به صورت بحران این دوره نمود پیدا خواهد کرد و تبدیل به یک آسیب اجتماعی اثر گذار در جامعه می گردد. در این راستا نخست به تعریف دوره نوجوانی و برخی ویژگی های آن می پردازیم.

نوجوانی

روان شناسان در زمینه تعریف نوجوانی تعاریف مختلفی دارند، اما به طور کلی می توان گفت: نوجوانی دوره ای است بین کودکی و جوانی و بزرگسالی که طول مدت آن بر حسب فرهنگ و محیط های مختلف، متفاوت است و حدوداً از ١١ تا ٢٠ سالگی ادامه دارد. دوره نوجوانی، حدفاصل بین کودکی و جوانی یا دوره انتقال از کودکی به بزرگسالی است و این انتقال در تمامی زمینه های رفتاری، اخلاقی، عاطفی و اجتماعی صورت می گیرد و فرد خواستار تغییر حالات و خلق و خوی کودکانه است. در عین حال، گاهی برگشت به دوران کودکی نیز وجود دارد و فرد به حفظ حالات کودکانه خود تمایل دارد؛ اما خواستار ورود به دوره بزرگسالی که دارای مسئولیت پذیری، استقلال، کنجکاوی، پیشرفت و سازندگی می باشد نیز هست.

هویت

درباره هویت تعاریف مختلفی ارائه گردیده است. اریکسون کارکرد هویت را ایجاد هماهنگی میان تصور فرد از خودش به عنوان یک فرد بی نظیر و دارای ثبات و تصور دیگران می داند. از نظر اریکسون «هویت» پاسخ به این سوال است که من کیستم؟ از دیدگاه او نوجوانان و بزرگسالانی که احساس هویت در آنها قوی است، خود را افرادی متمایز و مستقل از دیگران می دانند.

هویت مفهومی گسترده و کلان است که هویت فردی، دینی، جمعی، گروهی، ملی، قومی و … را در برمی گیرد. تردیدی نیست که نوجوانان و جوانان با مساله شکل گیری هویت رو برو هستند و درصد اندکی از آنان که قبلا مشکلات بیشتری داشته اند، درجستجوی هویت،ممکن است دچار بحران شوند. در چنین وضعیتی فرد، در جریان دستیابی به نقاط قوت و ضعف، نظام ارزشی و هدف های زندگی و باورهای دینی و اجتماعی، ممکن است به بی راهه رفته و به اسارت باورها، اهداف و عملکردهای انحرافی و اشتباه در آید. نوجوانان و جوانان کنجکاوی که در پی کسب تجارب تازه هستند و می خواهند هویت خویش را روشن تر کنند، ولی ارتباط محکمی با خانواده و اقوام و همسالان خود ندارند، دچار احساس ناامنی می شوند. نوجوانی که گرفتار تردیدها و دودلی ها می شود، به گونه ای که گویا خودش، فرهنگش و ملیت خود را نمی شناسد و تصور قطعی و ثابت از خود ندارد دچار بحران هویت است که با یک نوع احساس پوچی، بی معیاری، جامعه گریزی، جدایی از خویشتن و احساس بی قدرتی گریبان گیر است. بحران هویت نه تنها خود یکی از عوامل آسیب زای اجتماعی بلکه دارای پیامدهای منفی نیز می باشد. که عبارتند: بحران آسیب های اجتماعی از قبیل بحران اعتیاد، طلاق، بزهکاری و انواع انحرافات اجتماعی، از این جهت که سیستم کنترل درونی (فرد) و سیستم کنترل بیرونی (اجتماعی) دچاراز هم پاشیدگی می شود و فرد دچار یک نوع ناهنجاری می گردد.

نوجوان و پیدایش هویت

از طرفی هویت دینی که ریشه در فطرت آدمی دارد، می تواند با تکوین و شکوفایی اش پیامدهای مثبتی درحوزه های فردی و اجتماعی به دنبال داشته باشد، از جمله احساس تعهد و مسوولیت در قبال ارزش ها و باورها، هدفمندی و جهت دهی فرد و جامعه که خود این امر بازخورد های مثبت و اثربخش خویش را در عرصه های مختلف فردی (هویت دینی به عنوان مکتب خودسازی و انسان سازی) و اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شفافیت و نمود بیشتری می بخشد.

برخی چالش های هویت نوجوانان

اینترنت و فضای مجازی: اینترنت یا همان فضای مجازی به علت داشتن ویژگی هایی چون: سرعت دسترسی، جذابیت و فضای تعاملی نوجوانان را به سوی خویش جذب نموده و حجم انبوهی از اطلاعات ( درست و نادرست )و فضایی جدید را پیش روی آنان می گشاید. اینترنت در واقع مکان بی مکان است؛ جایی که انسان ها می توانند به راحتی با یکدیگر ارتباط برقرار نمایند، قرارداد ببندند، گروه های خود را بسازند، پیام بفرستند یا چیزی را معرفی کنند. در این مکان مرزهای جغرافیایی هیچ معنا و مفهومی ندارد و به همین سبب دشواری ها و مشکلات منطقی زمان و مکان از میان برداشته شده است. همه چیز در تحرک وتعامل است و همواره این تحرک شتابی بیشتر می یابد.حال این اطلاعات می تواند مسموم و نابود کننده و یا راهی برای پیشرفت و ترقی به سوی انسانیت و شناخت حق و حقیقت وعلم روز باشد. نوجوان به علت داشتن عواطف وهیجان های تند و قدرت تأثیرپذیری بالا به سرعت از محیط اینترنت وجذابیت های آن تأثیر پذیرفته و انگاره های آن را برای خویش درونی می سازد که ممکن است آسیب هایی را به دنبال داشته باشد. آنچنان که در بخش ویژگی های دوره نوجوانی مطرح شد، این دوره، مرحله جستجوی هویت است؛ دوره ای که با پرسش گری آغاز وبه شناخت ختم می گردد. پس در عصر فناوری و انبوه اطلاعات ورسانه ها، نوجوانان بهترین وسیله ای را که برای پاسخ به سؤالات خویش می یابند، اینترنت است و نیز گفته شد که این دوره مرحله ای دشوار است؛ به این دلیل که دیگر نوجوان مانند کودکی نمی خواهد والدین در حل مشکلات او دخالت کنند.

بازی های رایانه ای: یکی از پر مخاطب ترین سرگرمی های نوپدید که در میان نوجوانان طرفداران بسیاری پیدا کرده، بازی های رایانه ای است. این فناوری از جمله رسانه هایی محسوب می شود که در شکل گیری هویت نوجوانان نقش بسزایی ایفا می نماید. بهبود کیفیت و تنوع بازی ها و پیشرفت های متنوع ومتعامل گرافیک، سناریوها و رایانه، باعث گسترش روز افزون این رسانه در میان جامعه، به خصوص در بین نوجوانان شده است لجام گسیختگی وعدم نظارت و کنترل این رسانه، هویت های فردی، فرهنگی، جنسی و دینی نوجوانان را مورد تهدید قرار می دهد. بازی های رایانه ای به حدی نوجوان را به خود مشغول می سازند و او را مبهوت شخصیت های بازی می کنند که دیگر فرصتی برای شناخت خویش و تفکر درباره توانایی ها و خصوصیات فردی خویش را پیدا نمی کند و در حین و بعد از انجام بازی خود را یکی از شخصیت های بازی تلقی می کند و آرام آرام هویت فردی خویش را به فراموشی می سپارد.

برخی راه کارها

خانواده: از مهم ترین و اساسی ترین افرادی که می توانند در جلوگیری از بروز بحران هویت در نوجوان مؤثر باشند، پدر و مادر هستند؛ زیرا اولین افرادی که نوجوان با آنان در ارتباط است، والدین او می باشند. نوع و سبک تربیت والدین، نقش مهمی را در شکل گیری هویت نوجوان بازی می کند. هرگونه افراط وتفریط در روش های تربیتی ممکن است راه را برای بروز بحران هویت نوجوان هموار سازد. دادن آزادی های نامحدود و بر عکس آن، یعنی استبداد در خانواده، باعث گسستگی هویت نوجوان خواهد شد. آشنا ساختن نوجوان با مهارتهای زندگی را می توان مهم ترین وظیفه والدین قلمداد نمود که پایه و اساس تربیت نوجوان محسوب می شود. از دیگر مسائل مهم میان نوجوان و والدین، ایجاد روابط صمیمی ودوستانه آنها می باشد که می تواند راهگشای بسیاری از مشکلات پیش روی نوجوان باشد. اگر نوجوان در کنار دوستان دیگر ، دوستان صمیمی ودلسوزی چون پدر ومادر داشته باشد وخانه را محیطی امن برای خویش به شمار آورد، در این صورت دوستان بد نخواهند توانست نفوذ کرده ، وی را به بیراهه بکشند. از دیگر وظایف والدین می توان به نظارت آنها بر استفاده نوجوانان از اینترنت و فضای مجازی اشاره نمود.

نهاد های آموزشی و فرهنگی: آموزش که می توان آن را تربیت با پرورش به معنای اعم کلمه دانست، فعالیتی است آگاهانه و انسانی که فراتر از عوامل طبیعی یا غریزی عمل می کند و از این رو، معمولاً اثری پایدار دارد. چنانکه می دانیم آموزش، حتی آموزش هایی که از راه هایی چون «شرطی شدن» به طور ناخودآگاه صورت می گیرد، به مرور زمان جزئی از خوی و منش فرد شده، از وجود او زایل نمی شود. برعکس، تأثیر عوامل طبیعی و غریزی بر رفتار، موقت ومحدود است. آموزش و پرورش، مهم ترین رکن توسعه همه جانبه محسوب می شود و معلمان و مربیان کارآزموده، کلیددار توسعه پایدار به شمار می آیند و مدارس، مهم ترین کانون تعلیم و تربیت، انسان سازی و فرهنگ سازی تلقی می گردند تدوین و بازنگری کارشناسانه دروس و کتب درسی، استفاده از مشاوران و دبیران مجرب، بهره گیری از مربیان تربیتی آموزش دیده و متخصص، تشکیل کلاس های اعتقادی و در صرت لزوم ارجاع به روان شناسان و مشاوران حرفه ای، پاسخ به شبهات، تشکیل جلسات متعدد انجمن اولیا و مربیان را می توان از اساسی ترین وظایف آموزش و پرورش برشمرد. سازمان دیگری که می توان از آن به عنوان شکل دهنده هویت نوجوان نام برد، به طور کل رسانه ها و به ویژه صدا وسیما می باشد که می تواند با تولید برنامه های مستند، فیلم های داستانی، سریال های تلویزیونی مناسب وبرنامه های پرسش و پاسخ در این راه شریک باشد.

با توجه به اینکه خلأ نرم افزارهای آموزشی شیوه های فرزند پروری وآموزش خانواده و موضوعات مرتبط با خانواده در کشور احساس می شود. نهادهای مرتبط می توانند با بالا بردن کمی وکیفی تولید نرم افزارهای جامع حول محور های ذکر شده و مهارت های اساسی زندگی، با بهره مندی از منابع غنی دینی و ملی وفرهنگی و به کارگیری الگوها و فنون روز روان شناسی خلأ موجود را پرکنند.